ભગવાન શિવના 12 મુખ્ય જ્યોતિર્લિંગ છે, જેમાંથી એક સોમનાથ જ્યોતિર્લિંગ છે. આ જ્યોતિર્લિંગને પ્રથમ જ્યોતિર્લિંગ કહેવામાં આવે છે. ભગવાન શિવના દ્વાદશ જ્યોતિર્લિંગના સ્તોત્રના પ્રથમ શ્લોકમાં પણ સોમનાથ જ્યોતિર્લિંગનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે.
सौराष्ट्रदेशे विशदेऽतिरम्ये ज्योतिर्मयं चन्द्रकलावतंसम् ।
भक्तिप्रदानाय कृपावतीर्णं तं सोमनाथं शरणं प्रपद्ये ॥
અર્થ- જેઓ પોતાની ભક્તિ પ્રદાન કરવા માટે અત્યંત રમણિય અને નિર્મળ સૌરાષ્ટ્ર પ્રદેશમાં દયાપૂર્વક અવતર્યા છે, ચંદ્રમાં જેમના મસ્તકનું આભૂષણ છે, એ જ્યોતિર્લિંગના સ્વરૂપમાં ભગવાન શ્રી સોમનાથના શરણમાં હું જાઉં છું.
સોમનાથ જ્યોતિર્લિંગનું નામ અને તેનાથી સંબંધિત કથા ખૂબ જ પ્રાચીન અને મહત્વપૂર્ણ છે. ગુજરાતના સૌરાષ્ટ્ર વિસ્તારમાં આવેલું આ જ્યોતિર્લિંગ વેરાવળ બંદર પાસે છે. ‘સોમનાથ’ નામ ‘સોમ’ પરથી ઉતરી આવ્યું છે, જે ભગવાન શિવનું નામ છે, જે ચંદ્ર દેવનું પ્રતીક છે. તેના નામ પાછળ એક રસપ્રદ અને પૌરાણિક કથા છે,
સોમનાથ જ્યોતિર્લિંગને આ નામ કેવી રીતે પડ્યું?
ચંદ્ર ભગવાને દક્ષ પ્રજાપતિની 27 પુત્રીઓ સાથે લગ્ન કર્યા હતા, પરંતુ તેઓ બધી બહેનોમાં માત્ર રોહિણીને પ્રેમ કરતા હતા અને અન્ય પત્નીઓની અવગણના કરતા હતા. ચંદ્ર ભગવાનના આ વર્તનથી ક્રોધિત થઈને દક્ષ પ્રજાપતિએ ચંદ્રને શ્રાપ આપ્યો કે તેમનું તેજ ધીમે ધીમે ઘટતું જશે. આ શ્રાપની અસરથી ચંદ્રનું તેજ ઓછું થવા લાગ્યું અને તેઓ નિર્બળ અને રોગગ્રસ્ત થઈ ગયા.
ચંદ્ર દેવે શ્રાપમાંથી મુક્તિ મેળવવા વેરાવળના આ દરિયા કિનારે ભગવાન શિવની પૂજા અને તપસ્યા કરી. ચંદ્રની ભક્તિ અને તપસ્યાથી પ્રસન્ન થઈને ભગવાન શિવે ચંદ્રને દક્ષ પ્રજાપતિના શ્રાપમાંથી મુક્ત કરીને પોતાના મસ્તક પર બેસાડ્યા. ચંદ્ર, ભગવાન શિવના કપાળને શણગારે છે, ભગવાન શિવને આ સ્થાન (સૌરાષ્ટ્ર) પર એક જ્યોતિર્લિંગની સ્થાપના કરવા અને આ સ્થાનનું નામ “સોમનાથ” રાખવા વિનંતી કરી. ભગવાન શિવે ચંદ્રની ઈચ્છા સ્વીકારી અને તેથી આ સ્થળનું નામ સૌરાષ્ટ્રમાંથી સોમનાથ પડ્યું.
સોમનાથનું પૌરાણિક મહત્વ:
સોમનાથ જ્યોતિર્લિંગને તમામ જ્યોતિર્લિંગોમાં પ્રથમ જ્યોતિર્લિંગ માનવામાં આવે છે અને તે શિવભક્તો માટે ખૂબ જ પવિત્ર અને મહત્વપૂર્ણ સ્થાન છે. એવું માનવામાં આવે છે કે અહીં સ્થિત સોમનાથ જ્યોતિર્લિંગના દર્શન કરવાથી જ તમામ પાપોમાંથી મુક્તિ મળે છે અને મોક્ષની પ્રાપ્તિ થાય છે. આ મંદિરને ઘણી વખત તોડીને પુનઃનિર્માણ કરવામાં આવ્યું હતું, પરંતુ તેનો મહિમા અને આસ્થા હજુ પણ અકબંધ છે.
સોમનાથ મંદિરનું ઐતિહાસિક અને સાંસ્કૃતિક મહત્વ:
સોમનાથ મંદિરનો ઈતિહાસ પણ ઘણો સમૃદ્ધ અને વૈવિધ્યસભર છે. આ મંદિરને લૂંટવા અને તોડી પાડવા માટે આક્રમણકારો દ્વારા ઘણી વખત હુમલો કરવામાં આવ્યો હતો અને તેનો નાશ કરવામાં આવ્યો હતો, પરંતુ દરેક વખતે ભક્તો દ્વારા તેનું પુનઃનિર્માણ કરવામાં આવ્યું હતું. આ મંદિરનું સ્થાપત્ય અને ધાર્મિક મહત્વ માત્ર ભારતમાં જ નહીં પરંતુ સમગ્ર વિશ્વમાં પ્રખ્યાત છે.
(નોંધ: અહ્યા અપાયેલી માહિતી ધાર્મિક અને લોક માન્યતા પર આધારિત છે. આનું કોઈ વૈજ્ઞાનિક પુરાવો નાં હોઈ સકે. સામાન્ય હિત અને માહિતી ને ધ્યાન માં રાખીને અહ્યાં આ માહિતી ને અમે પ્રસ્તુત કરી રહ્યા છીએ. )