માનસિક સ્વાસ્થ્ય એ લાંબા સમયથી નિષિદ્ધ રહેલો વિષય છે, પણ હવે તેના વિશે વાત રોજબરોજના વ્યવહારોમાં થતી રહે છે. આ વિષય ધીમે ધીમે હોલિવૂડમાં મજબૂત અવાજ મેળવી રહ્યો છે, જે ઘણીવાર સપાટીની નીચે છુપાયેલા મુદ્દાઓ પર પ્રકાશ પાથરી રહ્યો છે.
છેલ્લાં કેટલાંક વર્ષોમાં ફિલ્મોએ માનસિક સ્વાસ્થ્યને વધુ સંવેદનશીલતા અને ઊંડાણ સાથે સંબોધવાનું શરૂ કર્યું છે; જેમાં માનવ મનને કોયડા તરીકે નહીં, પરંતુ સમજવા યોગ્ય એક જટિલ ફિનોમેના તરીકે દર્શાવવામાં આવ્યું છે.
આ ફિલ્મો દ્વારા હોલિવૂડે માત્ર મનોરંજન જ નથી આપ્યું, પણ પ્રેક્ષકોને શિક્ષિત પણ કર્યા છે. સમાજના ટેબુ ગણાતા વિષયોને આમ જનતા માટે ખોલી નાખ્યા છે. વાસ્તવિક જીવનમાં ઘણા લોકો જે સંઘર્ષનો સામનો કરે છે, આ ફિલ્મોએ તેમને એક હિંમત આપી છે.
મેન્ટલ હેલ્થ વિશે બનેલી સીમાચિહ્નરૂપ ફિલ્મોમાંની એક છે `અ બ્યૂટીફૂલ માઇન્ડ (2001)’ જે સ્કિઝોફ્રેનિયા સાથે સંઘર્ષ કરનારા તેજસ્વી ગણિતશાસ્ત્રી જ્હોન નેશની આત્મકથા કહે છે. જ્હોન નેશ તો મહાન જિનિયસ હતા. માનસિક બીમારી વાસ્તવિકતાને કેવી રીતે મરોડી શકે છે અને તે સહન કરનારા માણસની સ્થિતિ કેવી થઈ શકે છે તે આ ફિલ્મમાં દર્શાવ્યું છે. નેશ ગાંડો થઈ ગયેલો, પણ મેથેમેટિકલ નિષ્ણાત હતો. તેને જીવન જીવવામાં બહુ તકલીફો પડતી. તો પણ તેણે નોબેલ પ્રાઈઝ જીત્યું. કેટલી માનસિક વિડંબણાઓ વચ્ચે તેમણે કામ કર્યું હશે તેનું સૂક્ષ્મ ચિત્રણ એ વિચાર તરફ ધ્યાન દોરે છે કે માનસિક સ્વાસ્થ્યની સમસ્યાઓ માણસને ભલે કમજોર બનાવી દે, પણ મહેનતકશ વ્યક્તિની યોગ્યતા અથવા ક્ષમતાઓ નબળી પડતી નથી. બહુવિધ એકેડેમી પુરસ્કારો જીતનાર આ ફિલ્મની સફળતા દર્શાવે છે કે આવી વાર્તાઓને કાળજીપૂર્વક હેન્ડલ કરવામાં આવે તો કેટલી આકર્ષક બની શકે છે.
એ જ રીતે સિલ્વર લાઇનિંગ્સ પ્લેબુક (2012) બાયપોલર ડિસઓર્ડરનું ઘનિષ્ઠ ચિત્રણ આપે છે. આ ફિલ્મ બ્રેડલી કૂપર દ્વારા ભજવવામાં આવેલ પાત્રની સફર બતાવે છે, જે મેન્ટલ હેલ્થ કેરમાં સમય વિતાવ્યા પછી, તેના જીવન અને સંબંધોને ફરીથી જીવંત બનાવવાનો પ્રયાસ કરે છે. સિલ્વર લાઇનિંગ્સ પ્લેબુક બાયપોલર ડિસઓર્ડર સાથે સંકળાયેલા અનિયમિત વર્તનને સ્પષ્ટ રીતે દર્શાવે છે. સાથે સાથે આવા દર્દીઓને દૂર રાખવાના બદલે ભાવનાત્મક ઊંડાણ અને પુનઃ પ્રાપ્તિની આશા બતાવતો સરસ મેસેજ આપે છે.
આ તો સૌમ્ય ફિલ્મો હતી. હવે ડાર્ક ફિલ્મોની વાત કરીએ. ફિલ્મ જોકર (2019) સાંસ્કૃતિક ચર્ચાનો મુદ્દો બની ગયો હતો. અગાઉની ફિલ્મોના આશાવાદી સ્વરથી વિપરીત, જોકર માનસિક બીમારીનો અંતિમવાદી દર્શાવે છે કે એક સામાન્ય માણસનું ગાંડપણ કઈ હદ સુધી જઈ શકે જો સમાજ એને સાચવી ન શકે તો. આ ફિલ્મમાં સંઘર્ષ કરી રહેલો હાસ્ય કલાકાર હાંસિયામાં ધકેલાઈ જાય છે. તેની સારવાર થતી નથી અને તેની હાંસી ઉડાવવામાં આવે છે. જેમ જેમ તેની સ્થિતિ બગડતી જાય છે તેમ તેમ તે હિંસા તરફ વળે છે. તેના પોતાના લોકો તેને સમજતા નથી. બીજા લોકો તેની મજાક કરે છે. તો આમાં શું સમાજનો વાંક નથી? એ મોટો સવાલ આ ફિલ્મમાં ઊભો થાય છે. ફિલ્મના ચિત્રણથી ફિલ્મ હિંસાનો મહિમા કરે છે કે નિંદા કરે છે કે કેમ તે અંગે ચર્ચાએ વેગ પકડ્યો હતો, પણ એક વાત નિર્વિવાદપણે સત્ય છે કે સમયસર ઉપચાર કરવામાં ન આવે તો માનસિક બીમારી વિનાશક પરિણામો તરફ દોરી શકે છે. આ ફિલ્મ બરતરફી અથવા ઉપેક્ષાને બદલે પીડિત લોકો માટે સહાનુભૂતિ અને સમર્થનના મહત્ત્વને હાઈલાઈટ કરે છે.
માનસિક બીમારીની આસપાસ હોલિવૂડનું વિકસતું વર્ણન મહત્ત્વનું છે, કારણ કે તે માત્ર વાતચીતને સામાન્ય બનાવતું નથી, પણ પ્રેક્ષકોને મદદ મેળવવાના મહત્ત્વ વિશે પણ શિક્ષિત કરે છે. ગુડ વિલ હંટિંગ (1997) જેવી ફિલ્મો કાઉન્સેલિંગને ઉપચારના સાધન તરીકે રજૂ કરે છે, જે દર્શાવે છે કે માનસિક સ્વાસ્થ્યની કાળજી શારીરિક સ્વાસ્થ્ય જેટલી જ મહત્ત્વપૂર્ણ છે. વિલ હંટિંગનું પાત્ર બાળપણના આઘાત સાથે સંઘર્ષ કરી રહ્યું છે. તે પ્રતિભાશાળી છે, પણ ખૂબ જિદ્દી થતું જાય છે. આવી ફિલ્મો ઉપચારને નબળાઈના સંકેત તરીકે નહીં, પરંતુ પુનઃપ્રાપ્તિ તરફનાં જરૂરી પગલાં તરીકે જોવા માટે પ્રેક્ષકોને પ્રોત્સાહિત કરે છે.
તાજેતરના વર્ષોમાં હોલિવૂડમાં માનસિક સ્વાસ્થ્યનું ચિત્રણ ગાંડપણના સ્ટીરિયોટાઇપિકલ ચિત્રોથી આગળ વધ્યું છે અને વધુ વૈવિધ્યસભર બન્યું છે. ફિલ્મો હવે હતાશાથી લઈને ચિંતા, પીટીએસડી અને વ્યસન સુધીની વિવિધ પરિસ્થિતિઓને સંબોધિત કરે છે.
ફિલ્મો વૈશ્વિક સ્તરે લાખો લોકો સુધી પહોંચે છે અને તેનો પ્રભાવ મનોરંજનને અતિક્રમી શકે છે. માનસિક સ્વાસ્થ્યની સમસ્યાઓને મુખ્ય મુદ્દો બનાવીને આ ફિલ્મો વાતચીત, જાગૃતિ અને સમજણને પ્રોત્સાહિત કરે છે. તેઓ એકલતાને તોડવામાં પણ મદદ કરે છે. કેટલાક લોકો માટે કોઈ પાત્રને સ્ક્રીન પર પોતાના જેવા જ સંઘર્ષમાંથી પસાર થતા જોવું એ પોતાને મદદ મેળવવા તરફનું પ્રથમ પગલું હોઈ શકે છે.
આખરે જ્યારે હોલિવૂડે કેટલીકવાર વાર્તા કહેવા માટે માનસિક બીમારીને વધુ સરળ અથવા નાટકીય સ્વરૂપ આપ્યું છે, ત્યારે ફિલ્મ ઉદ્યોગ આ જટિલ મુદ્દાઓના વધુ જવાબદાર અને સચોટ ચિત્રણ તરફ આગળ વધી રહ્યો છે. જેમ જેમ સમાજ માનસિક સ્વાસ્થ્યની વાસ્તવિકતાઓ વિશે વધુ જાગૃત બને છે, તેમ તેમ સંભવ છે કે હોલિવૂડ જાહેર ધારણાઓને આકાર આપવામાં મહત્ત્વની ભૂમિકા ભજવવાનું ચાલુ રાખશે, જે માત્ર મનોરંજન જ નહીં, પરંતુ સહાનુભૂતિ અને જાગૃતિ તરફનો માર્ગ પણ પ્રદાન કરશે.